KRYSTYNA JACKOWSKA

Mazurskie pamiętniki.

 

     Śmietana stała na oknie w szklanym słoiku po marmeladzie. Czekała na Mamę i budziła podniecenie wśród kobiet sypiających w tym samym pomieszczeniu co my. Od czasu do czasu któraś z nich podchodziła do okna, brała słoik do ręki, wkładała nos do środka i z uśmiechem w moją stronę mówiła: „Echte sahne, frishe sahne”. Nie maiłam odwagi zrobić tego samego. Siedziałam więc na swoim łóżku, właściwie na łóżku Mamy w którym sypiała ze mną, wpatrzona w cenny słoik.

     Wiedziałam już, że jest dla mnie, i że przyniosła go ta Polka z majątku, wtedy kiedy z zachwytem oglądałam czerwone krowy stojąc razem z innymi dziećmi na pełnej kurzu drodze. Krowom nie było końca - szły i szły bodąc się i potykając, wzbijając w koło tumany kurzu.

     Po przeciwnej stronie drogi, za stadem, jakaś kobieta  wykrzykiwała coś w naszą stronę. Uśmiechała się przy tym i zachęcająco machała rękami. Najodważniejsze z nas usiłowały przedostać się do niej, ale szybko cofały się, przed rogami. Kobieta przedarła się przez stado. Część dzieci na wszelki wypadek czmychnęła, nigdy nie byliśmy pewni czy czegoś nie przeskrobaliśmy, reszta - razem ze mną - zbiła się w kupkę nieufnie spoglądając na zbliżającą się do nas kobietę. Miałą żołnierskie buty z cholewami, była okrągła i rumiana. Buty wzbudziły moją ciekawość. Nie miałam żadnych, biegałam boso, ogromnie się z tego cieszyłam. Żal mi było tej obcej kobiety, że musi nosić takie duże buty. Ona tymczasem wyczarowała skądeś stołeczek, usiadła pod krową, przez chwilkę coś przy niej robiła i w końcu wyciągnęła w naszą stronę wiaderko. Nie rozumieliśmy jej słów, ale brzmiały przyjaźnie i zachęcająco. Zbliżaliśmy się więc do wiaderka, a ona szerokim gestem wyciągała do nas kubek z mlekiem:

- Waajna akończyłas... Krieg - kaniec!

"Waajna" - wojna. Śmiesznie mówi ta pani.

                 

     U nas w baraku też niektórzy śmiesznie mówią. Zupełnie inaczej niż Mama.

Dlaczego się wojna skończyła? Co ona opowiada? Czy może skończyć się coś co było zawsze? Czy może nie być Mamy, łóżka, Hildy?

Co to jest ta wojna?

Kiedy niebo było przepięknie czerwone Mama stała smutna.

Mówiła: - tam się pali. Tam jest wojna.

Nie rozumiałam jej smutku. Bardzo podobało mi się to kolorowe niebo.

Kiedy byłam głodna i płakałam Mamy oczy wilgotniały.

- Nie ma. Jest wojna.

     Jak urosłam jeszcze troszeczkę wtedy zrozumiałam, że kiedy zabiorą mi czerwone niebo - to dostanę chleb z marmeladą z buraków.

To niech już zabiorą. Byłam głodna.

                 

     Dzisiaj przyszły te krowy i mleko. Łatwo zrezygnowałam z krwawych łun i płonących domów.

"Kriega kaniec!".

Przyniosły go stada czerwonych krów ciągnące przez wieś.

     I teraz ta śmietana. Coś się zmieniło. Czułam to gapiąc się dalej na słoik. Wstałam z gwałtownym postanowieniem - jeżeli ta śmietana jest dla mnie ( a kobiety w baraku mówiły „für Kristel” ) to ja ją podaruje Mamie, za tą całą kromkę chleba, którą zjadłam. Właściwie to nie wiem jak to się stało - dostałam dwie, jedną mniejszą dla mnie, drugą większą dla Mamy i miałam jej zanieść na pole, gdzie hakała buraki. Na pole przyszłam z płaczem - ja przecież nie chciałam zjeść obu kromek!

     To wszystko było tydzień temu, ale do teraz nie opuściły mnie wyrzuty sumienia, a moje zapewnienie, że: - kupię ci dużo chleba jak wojna się skończy - nie załatwiały niczego. Bo może już się skończyła, a ja o niczym nie wiem, a nawet jeśli, to gdzie ten chleb kupić?

I co to jest ten "sklep"?

 

     Dzisiaj przyszły krowy i teraz ta śmietana...

Uśmiechałam się do słoika, i z zupełnie już lekkim sercem podbiegłam do okna.

- Kristel, deine Mutti kommt! - krzyknęła od drzwi Hilda. Strumień czystego powietrza szarpnął oknem.  Nie zdążyłam złapać słoika...

I znowu obok Mamy płaczę nad kupką śmietany pełnej szkła i znowu z rozpaczliwą wiarą zapewniam ją, że kupię dużo śmietany i chleba, jak tylko znajdę ten sklep.

 

                                                                                                   XXXX

 

     Jak to właściwie było? Obóz. Jaki obóz?

Brudne i bose dzieci. Niemieckie dzieci, głód, umierający starzec pod ścianą.

"Bo Rosjanie nie wiedzieli co Warmia oznaczała, a ja byłam ta zaszczuta polska nauczycielka co za Niemca wyszła" - napisała mi kiedyś Matka.

     A ja, czy ja wiem co znaczy Warmia, ziemia mojego Ojca, do której wrócił zabierając nas obie?

 

                                                                                       XXXX

 

     Obóz pustoszał. Nie było już dzieci. Matka nie wychodziła w pole buraków. Było ciepło, słonecznie. Siedziałam na kamieniu i tłukłam weń łyżką w rytm „Hänschen klein, ging allein”.  Łyżka była srebrna z wygrawerowanym napisem "Kristel". To było moje imię. Tłukłam tą łyżką coraz zapalczywiej i śpiewałam coraz głośniej.

Byłam sama. Nie bałam się. Było przecież jasno.

     Nie zauważyłam prawie, że te moje wrzaski wmieszał się jakiś obcy głos. Kiedy wreszcie usłyszałam jego niepewne "Halo", zerwałam się przerażona. Obok mnie stał brudny, obdarty, zarośnięty człowiek o kulach. Widziałam już kaleki i bałam się ich okropnie. Miałam w tedy 4 lata. Zaczęłam uciekać. Z odległości dobiegło mnie jeszcze wołanie:

- Szukam swojej córki Krystyny!

Nie, nie jestem Krystyna, jestem przecież - Kristel …

Czego chce ode mnie ten okropny staruch!?

Mama, gdzie Mama?

Wpadłam do baraku. Nikogo. Zaczęłam płakać. Żadnej reakcji. Pusto.

Klozet! Haczyk, zamknięcie. Bezpieczeństwo.

     Wiedziałam, że nie pozwolą mi tu długo zostać. Zwykle chętnych na tego rodzaju azyl było wielu. Ale może ten straszny człowiek sobie pójdzie i Mama też się zaraz znajdzie. Więc jeszcze przez chwilę tu posiedzę. Nich nikt tu nie przychodzi, Boże spraw żeby nikt nie musiał siusiu jeszcze przez chwileczkę...

Ale czy ten człowiek, jeżeli mnie nie znajdzie to nie skrzywdzi Mamy?

- Mamo! - krzyczałam siedząc na zamkniętym drewniany sedesie. Wyjść nie miałam odwagi.

Nagle ciszę przerywaną tylko moimi wrzaskami wdarł się nieoczekiwany głos Mamy:

- Krysia, Krysia! Chodź prędko!

W jej głosie wyczułam niecierpliwość i łzy. O Boże! Ten okropny człowiek ją skrzywdził. Wypadłam z wygódki i na wszelki wypadek natychmiast zaczęłam płakać.

- Krysia, to twój tatuś, to twój Ojciec wrócił! Słyszysz? Wrócił! - krzyczała Mama.

Rozpłakałam się jeszcze głośniej.

Ojciec? A kto to jest Ojciec?

 

                                                                                      XXXX

 

     „Poznałam Ojca w Uchorowie. Byłam nauczycielką u Barona Droste. Ojciec był wysoki i szczupły. Podobał mi się bardziej jak Henio Kaczmarek. Miał też za sobą legendę warmińskiego patrioty... To właściciele nas wyposażyli i wyprawili nam wesele, a świadkiem był ojciec Osmańczyka i jego matka - również nauczycielka. To rodzice tego Edmunda, który uciekł do Niemiec, a ja go karmiłam suchą kiełbasą jak się chował w piwnicy...

     Po wkroczeniu Niemców Ojciec musiał się ukrywać bo miał tylko "Heimatschein” – (świadectwo pochodzenia). Pamiętam jeszcze jak paliłam z nim te jego odznaczenia, które nosili Polacy zza granicy - "Bieg Wisły" - w piecyku w łazience.

Jak go w końcu Niemcy odnaleźli to zabrali go do kompani karnej i wysłali najpierw do Holandii a potem pod Stalingrad.

Potem po Stalingradzie, jechałam po ciężko rannego, razem z Babcią, i na własny koszt go leczyłam, bo przez nas - mnie i ciebie - wywalili go ze szpitala. I w końcu sama nas utrzymywałam. Nasz ślub z Ojcem nie był ważny bo był kościelny, a ty chodziłaś na pomiary czaszki jako dziecko nieślubne Warmiaka i Polki.

     To były okropności! Byłaś blondynką i chcieli cię zniemczyć. Aż Ojciec nie wytrzymał i z tą swoja okropną raną do nich poszedł i powiedział:

- "Stop, dosyć! To jest moja rodzina i moje dziecko!".

To są fakty autentyczne - przysięgam.

     Potem Ojciec pracował jako rządca na polskich majątkach a ty bawiłaś się z dziećmi ze wsi. Jak Rosjanie wkroczyli, jak wygrali wojnę, Ojciec nie miał polskich papierów. Uciekaliśmy na takim dużym wozie - powinnaś pamiętać jak się w około paliło. Zabrali go ze wszystkimi innymi Warmiakami ale ja mu wszyłam w podszewkę burki jego papiery szkolne - jedyne jakie były polskie.

     Byłam wtedy w obozie z Niemcami jako ta zniemczona Polaka co za Niemca poszła...

Przypadek, czy Bóg zrządził, że wrócił, bo miał te papiery wszyte a w dzień powrotu przyszły papiery polskie z Bartąga od dziadka z Bartąga [ 8 sierpnia 1945r ]. Ojciec nie mógł nas zabrać bo wyjechał do Olsztyna a nas zabrali Zachwiejowie z Chróstowa, bardzo uczciwi gospodarze z dużego gospodarstwa, którzy wrócili na swoje i nas znali. Do Starego Olsztyna przyjechałyśmy obie bez butów. Tam byłam z tobą aż Ojciec wrócił…”

 

[ z listu od Matki ]

 

                                                                                                  XXXX

 

     Mama twierdzi, że przyjechałyśmy tam obie bez butów. To nie prawda bo Ojciec znalazł gdzieś, mówił, że w lesie, duże ciepłe bambosze. Byłam w nich jak kot w butach ale bawiło mnie to ogromnie. Znowu wokoło było dużo dzieci mówiących po niemiecku ale czy normalną nadwrażliwością dziecka wyczułam zmianę w otoczeniu, czy też była inna bardziej racjonalna przyczyna - ja nie mówiłam już po niemiecku.

     Oczywiście rozumiałam wszystko doskonale, co ku mojej radości stwarzało szereg zabawnych sytuacji. Większość dzieci mówiła po polsku bardzo źle, porozumiewaliśmy się więc w ten sposób, że ja mówiłam po polsku, co one najczęściej rozumiały, chociaż odpowiadały po niemiecku.

Zdumiewa mnie do dziś moja dziecięca konsekwencja. Nie przypominam sobie żadnych nakazów czy zakazów na ten temat. Skąd więc wzięłam przeświadczenie, że polski język jest językiem właściwym - nie wiem, bo przecież rodzice mówili oboma, w zależności od rozmówców. W każdym razie definitywnie przestałam być 4 letnim dzieckiem czytającym biegle niemieckie nazwy mijanych stacji i układającym piosenki dla rannego Tatusia:

                 

                  "Mein papa liegt im Lazarett

                  und hat so schönes warmes Bet ".

 

                                                                                                  XXXX

 

     Moim następnym odkryciem były brudne, zawszone dzieci, zastrachane i milkliwe, niechętnie wychodzące na światło dzienne z rodzinnych norek. Intrygowały mnie ogromnie ich smutne pyszczki i... język jakim rozmawiały ze sobą.

Ja je rozumiałam!

     Ich język przypominał mi coś szalenie ważnego, coś co przeżyłam, czego nie wolno mi było zapomnieć - czerwone krowy i kobiety z mlekiem.

Chciałam się z nimi zaprzyjaźnić ale one zbite we wrogą gromadkę nie miały na to najmniejszej ochoty.

     Nie dawałam za wygraną. Przyniosłam raz swój największy skarb - szmacianą "Pannę Reginę" i włożyłam w ręce najbliżej stojącej dziewczynki, chyba mojej rówieśnicy. Miała ogromne zielone oczy i zabawne piegi.  Uśmiechnęłam się do niej. To co nastąpiło potem było dla mnie zupełnie niezrozumiałe. Dziewczynka skrzywiła się, pokazała mi język i rzuciła we mnie moją lalką wołając przy tym piskliwie:

- "Niemiecka świnia!"

Reszta dzieci zarażona jej krzykiem rzuciła się na mnie, ciągnąc mnie za włosy, drapiąc paznokciami, szturchając dotkliwie. Kiedy oprzytomniałam ze zdziwienia zaczęłam krzyczeć równie głośno, wołając Mamę na pomoc. Dzieci rozbiegły się ale jeszcze jakiś chłopiec zdążył rzucić we mnie kamieniem.

     "Niemiecka świnia" w moim rozumieniu znaczyło tyle co "głupia gęś". Nie znaczyło nic więcej jak to, że tamte dzieci nie chcą się ze mną bawić, że są niedobre a przecież ja im nic nie zrobiłam. Byłam tym szczerze zmartwiona bo przecież chciałam się tylko z nimi zaprzyjaźnić.

 

                                                                                                   XXXX

 

     W tym przyjechała do nas ciotka Ina (siostra Mamy). Obie rysowały mi śliczne książeczki o złym wilku i trzech świnkach, o Koziołku - Matołku. Piały je po polsku, oczywiście w granicach, które zapamiętały z własnego dzieciństwa. Na tych książeczkach nauczyłam się czytania i pisania. Był to więc czas moich największych językowych odkryć.

     Gryzmoliłam mozolnie A, B i C. Zachwycona układałam te literki w wyrazy. Słowa codzienne, lub odświętne, ładne i brzydkie. Tą cudowną zabawę urozmaicała mi ciotka wycinając kartonikowe litery. To dopiero bya radość!

MAMA, TATA, PIES, KOT, KROWA, ŚWINKA - wszędzie roiło się od kartoników - w całym domu. Duże kolorowe litery tworzyły na stole barwną mozaikę, którą długo oglądałam. Potem przyszły inne słowa - POLAK, NIEMIEC - i wreszcie: "NIEMIECKA ŚWINIA".

     Przyszła Mama i spokojnie wyjęła kilka kartoników z mojego napisu.

- Popatrz, można z tego zrobić ładniejsze słowa: Ina, Anka, Kasia...

     Anusia była bardzo miłą panienką, Ina to moja piękna ciotka, żadnej Kasi jednak nie znałam, więc nazwałam tak moją śliczną nową lalkę, która przywędrowała gdzieś ze świata w plecaku Pana Rudnickiego i stała się moją własnością, kiedy ten zakochał się bez pamięci w ciotce Inie.

 

                                                                                                   XXXX

 

- Karin Bahlo

- Mania Buchcar

- Halina Daciuk

- Hilda Kather

- Zygfryd Nowicki

- Józef Nowak

- Adela Preus

 

     Nauczycielka zamknęła zeszyt, a ja z przerażeniem stwierdziłam, że Mania i Halinka, to te same dziewczynki, które w tak zaskakujący dla mnie sposób zareagowały kiedyś na moją próbę przyjaźni. Ci chłopcy z baraku też tu byli. Zauważyłam, że i oni przyglądają mi się z zaciekawieniem.

- Będziecie razem chodziły do szkoły, wiec posadzę was obok siebie - to mówiąc nauczycielka popchnęła mnie lekko w stronę Mani i Halinki. Usunęły się niechętnie i przytuliły do siebie. Zazdrościłam im. Zawsze chciałam mieć siostrę, a ten brat, co mi się nagle urodził był brzydki, mały i nie umiał czytać. Mama mówi, że on urośnie, może, ale na razie nie nadaje się do niczego. Popatrzyłam więc z nadzieją na obie dziewczynki i usiadłam przy nich. Były spłoszone, ale już za chwilę Mania, ta piegowata z zielonymi oczami, syknęła w moją stronę:

- Szwabka!

Już wtedy wiedziałam, że "szwabka" jest czymś najbardziej obraźliwym ale ja przecież nie byłam Niemką.

I tak zaczęła się moja prywatna wojna.

     Chłopcy dokuczali mi przy każdej okazji, a tych było mnóstwo. Wszystko czego oni nie mieli, to mogła być gumka, czy czerwony a nie niebieski ołówek, było dla nich synonimem mojego "szwabskiego" pochodzenia, czyli nową okazją do obelg. Wszystkie te przykrości z ich strony spotykały mnie oczywiście z nienacka i zza węgła. Najbardziej śmiali się z moich spodni, które Mama przerobiła z jakiejś ojcowskiej kurtki. Było mi w nich wygodnie i ciepło, kiedy oni trzęśli się z zimna w swoich podartych sweterkach i wiatrem podszytych porciętach.

     Myślę teraz, ze cała ta piątka prześladowała nie tylko mnie, ale też wszystkie Hildy, Klary i Kariny - mnie jednak mieli najbliżej, mieszkaliśmy w pobliżu i do szkoły była tylko jedna droga. W ciągu tego całego okresu raz tylko wróciłam z płaczem do domu. Mama orzekła, ze są to luntrusy, i że nie mam się z nimi zadawać. To oczywiście nie załatwiało niczego. Musiałam więc sama sobie radzić.

Najpierw postanowiłam pozbyć się spodni. Żeby nie zrobić Mamie zbyt wielkiej przykrości należało wiec je po prostu zgubić. Któregoś dnia było chłodniej niż zwykle. Żebym nie zmarzła włożono mi na spodnie jeszcze sukienkę. Cudowna okazja, tym bardziej, ze w południe się ociepliło, więc mogło mi być za ciepło w tylu rzeczach na raz. Wracając ze szkoły zdjęłam więc spodnie i... zgubiłam w okolicznych zaroślach. Spodnie się jednak znalazły i długo miałam żal do św. Antoniego, że pomógł Mamie a nie mnie.

     Wkrótce przyszła wiosna i okazało się, że święty miał rację. Wojna z kresowymi dziećmi trwała niezależnie od spodni, ale radziłam sobie coraz lepiej. Dwóch chłopców miało rozwalone nosy, a jeden głowę motyką. Ze strachu przed karą i wrzaskiem ich matek - zamykałam się w klozecie gdzie siedziałam tak długo jak trwały płacze.

W czasie tych 'klozetowych" przeczekiwań" doszłam do wniosku, że mogą być tylko dwie rzeczy, które nas różnią: ich wschodni akcent i moje rzekomo niemieckie "r". Nauczyć się tego ich "r" nie było trudno. Trudniej było pamiętać o nim w rozmowach. Ja pamiętałam.

 

                                                                                                   XXXX

 

     Lalki miały ładne fryzury i ciągle nowe sukienki. Kolor oczu też im zmieniałyśmy, wpychając w glinę coraz to inne koraliki. Maja najładniej wyglądała z czerwonymi koralikami.  Glina była lepka i miękka, można z niej było zrobić całe gospodarstwo - garnki, meble, zwierzęta, ludzi. Karin miała już za dużo kotów, więc chciała dwa z nich zamienić na mojego psa i świnkę. Wcale mi się to nie podobało.

Na co komu te koty?

     Mieliśmy kiedyś kota, który wylegiwał się na naszym nowym, pierwszym radioodbiorniku - najchętniej wtedy, kiedy grało. Mama - sopran koloraturowy (nie miałam pojęcia co to znaczy ale tak o sobie mówiła) - bardzo lubiła muzykę. Grała godzinami na fortepianie, najchętniej to co usłyszała w radio. To był więc pierwszy kot, którego Mama nie wyrzuciła z domu. Muzykalny kot. Niestety znudziło mu się siedzenie na zewnątrz i pewnego dnia wlazł do środka. Potem był huk i eksplozja, przeraźliwy miauk kota... i cisza. Radio przestało grać. Było nam wszystkim okropnie smutno, bo nawet Ojciec nie potrafił go naprawić.

     Nie chciałam więc wziąć kota od Karin, wolałam taki garnuszek z uszkiem, ale Karin się uparła. No to ja też. Popatrzyłyśmy na siebie spode łba i zaczęłyśmy zbierać każda swoje zabawki.

- Idę do domu - oznajmiłam stanowczo, choć z nadzieją, ze Karin ustąpi.

- Idź sobie. Nie chcę się z tobą bawić. Ty jesteś chytra. Mama mówi, że wszystkie Polki są chytre. Jesteś brzydka chytra Polka!

- A ty nie jesteś Polką? - zapytałam zaskoczona.

- Nie wiem, ale nie taką jak ty.

- No, ale przecież mówisz po polsku. - nie rozumiałam.

- Tak, ale tylko z tobą, Marysią i z Jadzią - wyliczała Karin na palcach.

- Z moją Mamą też - dodałam.

- I jeszcze w szkole jak pani pyta, ale ja już nie będę długo chodzić do tej szkoły. Mój tata przyjedzie po na i zabierze. Już niedługo. Mama mówi, że za kilka dni.

- I gdzie pojedziecie? - byłam bardzo ciekawa - do taty?

- Nie wiem jeszcze, Mama mówi, że do swoich, ale nie wiem gdzie to jest.

Zmartwiłam się wyjazdem Karin i zapomniałam szybko wszystkie brzydkie słowa, które mi powiedziała.

- No to weź sobie tego pieska i co jeszcze chcesz...

                                                                                      

     - Słuchaj córeczko, ty lubisz tą Karin, prawda? - zapytała kilka dni potem Mama - musisz być teraz dla niej dobra. Jej mamę i ją spotkało wielkie nieszczęście. Tatuś Karin nie żyje.

- Ty nic nie wiesz, Mamo, Karin mi powiedziała, że on niedługo przyjedzie, on teraz tylko wyjechał, ale wróci i je zabierze do swoich. Gdzie to jest? Czy będę mogła tam chodzić bawić się z Karin?

- Nie córeczko. On umarł w pociągu w drodze do nich i nigdzie już razem nie pojadą.

 

                                                                                                   XXXX

 

     W Starym Olsztynie spędziliśmy cudowny okres z tutejszą ludnością, której Ociec pokazać chciał, że będą mieć dobrze - ale wyszło inaczej.

"Pamiętasz Anusię, Staszka Szofera, Jagałłów i innych, tych, z którymi chodziłaś do szkoły?" - napisała mi Mama kiedy prosiłam o pomoc w rekonstrukcji mojego dzieciństwa.

     Pamiętam ich wszystkich - i Anusię i jej siostrę, obie autochtonki i wesołego Staszka-szofera gdzieś z kresów, i Ewkę Jagałło, która okropnie się bała swojej starszej siostry. Pamiętam śmiesznego Gottlieba, z którym nie wiedziano co zrobić bo do niczego się nie nadawał i w końcu kupiono mu króliki. Był zachwycony kiedy zamiast dwu znajdował często w klatce 6. Czasem pozwalał mi je głaskać. I Anusia i Gottlieb zostali obok nas przez wiele, wiele następnych lat, mimo, że dwukrotnie zmienialiśmy miejsce zamieszkania.

 

     Po wojnie zawsze mieszkaliśmy w pałacach lub dworkach. Wszystkie były do siebie trochę podobne, duża weranda z szerokimi schodami wokoło a w środku dużo, dużo pokoi, w których mieszkali różni ludzie - na ogół z administracji PGR-u. Pałac w Lęgajnach był bardzo piękny, wielki, cały obrośnięty dzikim winem, z przodu mała werandka, którą oplatały jakieś pnącza o mocnych, giętkich gałęziach. Doskonałe huśtawki. Dom miał jeszcze jedną dużą werandę z tyłu, z wyjściem na park. Nie wiem dlaczego nie używano jej prawie wcale, a olbrzymi pokój, z którego się na nią wychodziło, był świetlicą czynną wtedy, kiedy przyjeżdżało objazdowe kino, lub odbywała się potańcówka.

     Podobało mi się tu, a najbardziej zaraz za oknami za parkiem. Wystarczyło przebiec kilkanaście kroków a już był las i rzeka. Cudownie! W czworakach mieszkały dzieci, chociaż właściwie to dzieci mieszkały nad jeziorem a tylko ich rodzice w długich domkach po prawej stronie drogi, która zimą zamieniała się w długi tor saneczkowy. Od pałacu nad jezioro gnaliśmy na łeb na szyję, jeszcze raz i jeszcze raz...

     A latem odbywaliśmy dalekie wyprawy na jagody, maliny, grzyby i nad Wadąg... olbrzymie jezioro, nad które szybko nauczyliśmy się uciekać spod troskliwych oczu naszych matek.

 

                                                                                                   XXXX

 

     - Jak myślisz, czy one robią coś złego dzieciom? - byłam bardzo zaaferowana i nie odrywałam oczu od Szczęsnego.

- Czasem włażą im w uszy.

- No i co wtedy? Co tam robią? - moje mocne postanowienie pozostania na noc w stajni zaczęło się chwiać.

- Nie wiem na pewno, ale dzieci potem chyba wariują albo robią  różne głupoty, lepiej nie próbuj, bo wtedy będziesz dostawała co dzień lanie...

- Aha, to jak ten ogier, który wczoraj oszalał na podwórzu.

- No właśnie.

- Musiała mu strzyga wejść do głowy przez uszy - powiedziałam z pełnym zrozumieniem i zupełnie nie chciałam już nocować w stajni.

 

                                                                                                   XXXX

 

                                    "...Kiedy byłam mała, mała, maleńka,

                                    śpiewała mi piosenki moja Mateńka..."

                 

     Jadzia Bućwiłło w długiej, szerokiej różowej sukience, z olbrzymią kokardą we włosach szczęśliwa choć trochę wystraszona tańczyła i śpiewała obok Mamy i fortepianu. Wyglądała prześlicznie, a ja tak bardzo zazdrościłam jej tej pięknej sukienki stojąc w przejściu za kulisami i czekając na swój występ.

     Ani trochę nie podobał mi się ten wiersz. Wolałabym tak Jadzia śpiewać w różowej sukience. Wszystko niby tak samo, Mama grała mi na fortepianie, scena i światła, prawdziwy teatr, tylko, że ja nie umiałam tak śpiewać jak Jadzia ani tak tańczyć jak ona. Ale jak tylko urosnę to ożenię się z Helmutem i on kupi mi jeszcze ładniejszą sukienkę! Mama mówi, że on już coraz lepiej czyta i pisze. No pewnie, bo to ja mu piszę te wszystkie "Ala ma kota..." i czytać też go uczę. On już niestety jest dorosły, ma 18 lat, ale i tak na mnie poczeka.

- Krysiu, teraz ty. Uważaj jak gram, postaraj się! - Mama przerwała mi marzenia o zemście na Jadzi.

 

                                    "O  ojczysta mowo nasza mowo,

                                    coś kwitła nam przed laty,

                                    Zakwitnij nam na nowo

                                    tak jak kwitną w lesie kwiaty."

 

     Ojej, zdaje się, że Mama za szybko gra i skończy za nim ja wszystko powiem. Ale nie, Mama już się nie spieszy, oddycham głębiej i kończę wierszyk trochę szybciej od niej. Tak jak mnie uczyła. Uśmiecha się do mnie. Więc wszytko w porządku. Ludzie klaszczą jak dla Jadzi. Teraz całą grupa wychodzi na scenę. Z przodu Marysia Bućwiłło, siostra Jadzi i Mama z akordeonem. Za nimi chłopcy. Jest też Helmut. Wygląda zupełnie dobrze, chociaż też jest przebrany.

 

                                    "Idziemy czarni zwęgleni

                                    jednym rytmem natchnieni..."

 

     Ładnie to mówią, może trochę za głośno. To się nazywa inscenizacja, wyjaśnia mi Mama. Już skończyli. Teraz Mama z Marysią śpiewają:

 

                                    "Hej taczanka, rastawianka

                                    twoja piękność oczy rwie

                                    Konnej Armii tyś kochanka

                                    Cztery Wichry koła twe..."

 

     Mama gra na akordeonie i śpiewa cienko, Marysia tylko stoi i śpiewa słabym głosem. Już wiem, że to jest duet, a refren, to jest to co śpiewają ci z tyłu wszyscy razem. Na zakończenie jakiś pan uściskał Mamy rękę i wręczył jej "Złotą księgę" i kwiaty, za to, że tak ładnie tańczyliśmy, śpiewali i deklamowali. Mama ślicznie wyglądała z tymi kwiatami i ogromnie żałowałam, że Tata musiał zostać w majątku, żeby dopilnować żniw, i że nie może nas tu zobaczyć.

 

                                                                                                   XXXX

 

     Właśnie - niczyje, jabłka - niczyje, porzeczki i maliny - też niczyje. Niczyje - więc nasze.

Objęłyśmy w posiadanie całe opuszczone gospodarstwo zza jeziora, tzn. ruiny i sad. Gospodarstwo to nazywano: „Barabaszką”.

Marysia i Irka myszkowały w tych ruinach, nas - Krysię i mnie znęciły owoce, do których można się było dostać albo przez pokrzywy, albo z kawałka wysokiego muru, jedynego, który pozostał z ładnego chyba kiedyś domu.

- Halo, Kryśki, tu jest dziura! - krzyknęła Irka

Podbiegłyśmy. Faktycznie była. Pewnie do piwnicy.

- A gdyby tam wejść..?

     Wypadło oczywiści na mnie. Byłam bardzo chuda, więc mogłam się przedostać przez wąskie przejście. W środku było ciemno i śmierdziało zgnilizną. Po chwili kiedy moje oczy przyzwyczaiły się już do ciemności, spostrzegłam jeszcze dwa otwory w rodzaju drzwi, prowadzące do następnych części piwnicy. Obok jednego z otworów leżała zamknięta skrzyneczka. Przypomniały mi się wszystkie opowieści o uciekających w popłochu Niemcach i zapomnianych przez nich skarbach. Przytaszczyłam skrzyneczkę do otworu, przy którym czekały niecierpliwie dziewczęta. Ja pchałam od swojej strony, one ciągnęły od swojej. Kiedy już prawie wydostałyśmy ją na zewnątrz, runęła nagle resztka muru, obluzowana zapewne przez uprzednie wyjęcie kilku cegieł, które zawadzały na drodze skrzynki.

     Znalazłam się nagle w zupełnych ciemnościach odcięta od reszty dziewcząt. Bardzo się bałam, zwłaszcza, że "akcja ratunkowa" szła bardzo opornie. Póki jeszcze mogłam się z nimi porozumiewać - wszystko było dobrze, ale one straciwszy wszelką nadzieję, że potrafią mnie wyciągnąć samodzielnie - postanowiły wrócić do domu po pomoc.

     Wtedy zaczęłam się na prawdę bać. Tu pewnie są czaszki - myślałam sobie - takie jak w tym zbombardowanym sierocińcu w Barczewie. O Boże, a jak one się zaczną ruszać i mnie straszyć, za to, ze bawiłyśmy się nimi, zamiast je zakopać? Przecież oni tam w niebie wszyscy się znają i ze sobą rozmawiają a teraz zemszczą się na mnie.

     O Boże, spraw aby tu nie było żadnych czaszek, i żeby już Ojciec albo Mama szybko przyszli. Już nigdy nie będę się tak brzydko bawiła, nie wejdę więcej do żadnej piwnicy i nie chcę już żadnych skarbów, tylko niech już ktoś przyjdzie...

     A jeśli one ze strachu nikomu nic nie powiedzą?! To ja już tutaj zostanę. Na zawsze.

Byłam głodna i wystraszona. Płakałam cichutku i bałam się ruszyć. Zasnęłam.

     W środku nocy obudziła mnie Mama kilkoma mocnymi klapsami. Razem z Ojcem i kilku innymi ludźmi, którzy przeszukali jezioro myśląc, że utonęłam - wydostali z przerażonej i płaczącej Marysi prawdę o piwnicy, skrzyni i o mnie. Boże, jaka byłam szczęśliwa, że nie zostanę w tej piwnicy na noc! Od razu obiecałam Mamie wszystko - nie tylko, że nie wejdę już nigdy w żadne ruiny, ale że dalej jak do pasa nie wejdę sama do żadnego jeziora.

     A kiedy rano wstałam na stole stała otwarta skrzynka z „Barabaszki”.

A w środku jakieś pożółkłe albo nadwęglone papierki, jakieś gazety i książki, w dodatku wszystko po niemiecku. Byłam ogromnie rozczarowana tym skarbem.

 

                                                                                                   XXXX

 

     - No co, nie jestem jeszcze "fein kawalir?" - Szczęsny wypinał nową śnieżnobiałą koszulę i z rozmachem walił się rękoma po odświętnie wyprasowanych spodniach.

Od czasu do czasu odwracał się i z dumą prezentował tył swojej głowy, a wszystkim, nawet tym co tylko na moment siadali przy nas na ławce wyjaśniał:

- To ona, moja Adela dziś rano do mnie przyszła. Prowadziła mi rękę i widzicie jak się "fein" ostrzygłem? Ona już zawsze taka była. Dobra żona. Szkoda że się jej pomarło...

 

                                                                                                   XXXX

 

     - Krysia, Marek! - Myć, spać! - głos Mamy słychać było w całym PGR-ze tak wyraźnie, że nawet tu, nad jeziorem wiedzieliśmy kiedy jest zagniewana i kiedy trzeba się pospieszyć. Jeżeli wołała śpiewnie i pogodnie, mogliśmy się spóźnić, czasami nawet o całe pół godziny.

- Krysia, poczekaj - mój brat wolał wracać ze mną. Byłam starsza i w razie czego ja obrywałam. Ten spryciarz zawsze umiał wymigać się od kary.

- Gdzie byłaś? - Marek wyraźnie wolał dzisiaj być ze mną w dobrych stosunkach.

- W lesie.

- Kłamiesz, bo nic nie przyniosłaś - zaśmiał się z triumfem, tak jakby złapał mnie na złym uczynku. Bo jak ja powiem Mamie co on zrobił, to one też powie, że mówię, że byłam w lesie, w to nie prawda, bo nie mam ze sobą żadnych jagód ani nic innego z lasu.

     Wiedziałam już na pewno, że coś zbroił. Wydało się zanim doszliśmy do domu. Z góry szedł w naszą stronę wściekły Antek Kathar, syn oborowego i już z daleka wygrażał pięścią: - Jak jeszcze raz odczepisz łódkę, to cię zbiję na kwaśne jabłko - krzyknął w stronę Marka.

- A ty uważaj na niego bo powiem waszej Matce. - skończył w moją stronę.

- No to ci się upiekło - mruknęłam zła w stronę kochanego braciszka. Popatrzył tylko na mnie spode łba i pognał przodem.

- O co chodzi, coś ty takiego robiła w lesie? - spytała od drzwi Mama. Marek stał przy niej z niewinną miną.

- Nic. Byłam.

- Więc o co chodzi?

- Nie wiem co ci ten smarkacz naopowiadał.

- Nie pyskuj!

- Przecież nic nie mówię -  tobie oberwę uszy - syknęłam w stronę Marka.

- Ja przecież nic nie powiedziałem - wrzasnął przerażony.

Teraz to już Mama była pewna, że to ja nabroiłam, a nie ten głupi smarkacz.

- Co robiłaś w lesie?

- To samo co zawsze, byłam na grobach.

- Na jakich grobach?

- No, tam są trzy, na początku lasu, dwa z jednej strony a jeden z drugiej.

- Po co tam chodzisz?

- Zanoszę kwiatki, robię porządki. Dziś wbiłam tam krzyż z patyków bo na wszystkich grobach są a tam nie ma zupełnie nic i są okropnie zarośnięte.

- Lepiej tam się nie baw. Tam jeszcze mogą być miny.

     Wiedziałam już co to są miny i niewypały, bo Mama mi kilka narysowała na wszelki wypadek, żebym uważała jak gdzieś znajdę i broń boże nie ruszała.

A ja już dwa wcześniej znalazłam ale to byłą moja tajemnica. Zaniosłam je do takiego tunelu pod torem kolejowym, żeby ich dzieci nie znalazły. Byłam z tego bardzo dumna.

Więc tam przy grobach nie było żadnych min.

- Czyje te groby?

Ale Mama nie wiedziała i kazała iść spać. Ojca nie było, więc postanowiłam nazajutrz spytać Szczęsnego - on wie wszystko.

I tak też było.

 

     - A te pod lasem? Te z lewej strony to Bilskiej, a ten z prawej to rządcy majątku. Niedobry z niego był człowiek i dlatego tak mu przyszło spoczywać nie po chrześcijańsku. Jak Ruski przyszli to się na nim zaraz poznali.

- A co on zrobił?

- Swoich wydawał, psubrat - splunął Szczęsny.

- A te z prawej strony? Przecież Bilska żyje i Wera i Werner też.

- Ona miała więcej dzieci. Tamte pomarły na tyfus, dwie dziewczynki, tylko Wera została.

- I Werner - sprostowałam, przygnębiona śmiercią dziewczynek.

- A tam - machną ręką Szczęsny - Werner to się niedawno urodził, po wojnie i z innego ojca. Chyba z Kwaśniewskiego... - zastanowił się.

- Ale Kwaśniewski mieszka z Heleną a Werner przecież nie ma wcale ojca - zaprotestowałam.

Nic się nie znasz - mruknął Szczęsny - Lepiej idź już się uczyć bo jak cię szkólnik jutro zapyta to nic nie będziesz wiedziała. - A wiesz kto jest ten najgłupszy na świecie?

- Nie wiem.

No, szkólnik - bo nic tylko pyta i pyta! - roześmiał się nagle.

- Wcale nie - oburzyłam się, bo lubiłam swoich nauczycieli i sama chciałam zostać nauczycielką, a od czasu kiedy rozstałam się z moją pierwszą szkołą i moimi pierwszymi wrogami, chętnie chodziłam do szkoły.

 

                                                                                                   XXXX

 

     Przyszli w nocy. "W imieniu prawa" zdemolowali biurko Ojca. Z przerażeniem patrzyłam jak przetrząsają skromną zawartość naszej szafy, grzebią w koszulach i w majtkach,. Wyrwali nawet dwie deski z podłogi...

Czego chcieli? Czego szukali?

- Niech się Pani nie martwi - powiedział jeden z nich do Mamy - to pewnie nieporozumienie. Wyjaśnimy i mąż wróci.

Szczęsny, którego wzięto na świadka stał ponury i milczący.

     A rano było tak jak zawsze. Mama do pracy - ja do szkoły. Pozornie nic się nie zmieniło. Ojciec ostatnio i tak rzadko bywał w domu.

Czasem kiedy znienacka pytano mnie o Ojca peszyłam się na moment. Ale już wkrótce uświadomiłam sobie, że uwięzienie Ojca wzbudzało nie ludzką niechęć ale coś wręcz przeciwnego - autentyczne współczucie i ogólną serdeczność.

     Na salę rozpraw mnie nie wpuszczono. Podglądałam przez dziurkę od klucza i czasem zza pleców perorującego adwokata udało mi się zobaczyć wymizerowaną twarz Ojca. Matka trzymała się dzielnie. Nie płakała prawie wcale. Szalenie energicznie szukała dowodów i świadków.          Pomagali na wszyscy w około, a najczęściej ci ludzie, którym rzekomo Ojciec źle życzył. Czyli prawie wszyscy mieszkańcy PGR-u. Coś mi się nie tu zgadzało. Zaczęłam więc szperać na własną rękę. Wypytywałam ludzi - nie chcieli mi nic mówić, głaskali mnie po głowie, karmili świeżo upieczonym chlebem i owocami z własnych ogródków. Dlatego nadal nic nie rozumiałam i powoli zaczęłam się przyzwyczajać do nieokreślonej nieobecności Ojca.

     Matce było bardzo ciężko. Najpierw sprzedany został nasz fortepian, a potem jedyna w naszym życiu krowa.

- Czemu płaczesz?

- Bo się ogląda za nami, widzisz, i wcale nie chce iść.

 

                                                                                                   XXXX

 

     Na wiosnę dostałyśmy kawałek pola i kartofle. Sadziłyśmy je we dwie, potem przyszły inne kobiety, żeby nam pomóc. Sadzenie to miłe zajęcie. Gorzej było jesienią kiedy trzeba było je wykopać. Mama daleko z przodu, ja obiecuję sobie, że obejrzę się nie wcześniej, jak za tamtym drzewem, przecież jeszcze tak niewiele ukopałam.

     A niedaleko roiło się od jagód i grzybów. Słyszałam nawołujące się inne dzieci, to pewnie Staszek Kozunów ze swoją bandą. Jak dojdę do tego drzewa to będzie prawie połowa i wtedy się obejrzę i będę dumna, że tyle urobiłam. Byłam zmęczona, a przecież miałam już wprawę.

     Za to cudowne było lato i wakacje. Co rano gwałtowne szarpnięcie za nogę wyrywało mnie ze snu:

- Kryśka, wstawaj! - Staszek ciągnął niemiłosiernie za sznurek, którego jeden koniec przywiązany był do mojej nogi a drugi zwisał z okna sięgając z pierwszego piętra na sam dół. Świetny mechanizm. Chyłkiem i na palcach, żeby nie obudzić Marka i Mamy, którzy spali w osobnym pokoju i po przeciwnej stronie korytarza. Mama była szalenie wrażliwa na moje ranne eskapady, więc umykałam z domu modląc się, żeby nie skrzypną głośno żaden stopień na starych rachitycznych schodach.

     Nasz mały korytarzyk znowu był pełen jabłek i gruszek. A na klamce od drzwi Mamy wisiał bukiet ślicznych kwiatów. Podejrzewam, że to Szczęsny wożąc mleko do miasta ogołacał bez skrupułów cudze ogródki, żeby móc tylko zrobić Mami miłą niespodziankę. Nigdy potem nie jadłam już tak dobrych, soczystych i świeżych owoców, jak te, które kradł dla nas.

     Udał się! Wsiadłam na oklep na dorodną kobyłę i... ruszyłam przez pola i nad jezioro.

A po powrocie na "majątek", jedząc dwie kromki chleba na raz, pędziłam w stronę Irki, Marysi i Kryśki. Z motykami, grabiami, czy innymi szpikulcami mknęłyśmy w stronę małych poletek stacji doświadczalnej, żeby pleć, grabić, liczyć ogórki i pomidory, a nawet strączki na grochu. Cudowna zabawa a w dodatku jeszcze za to nam płacono. Wszystkie byłyśmy czarne od opalenizny, nieustannie głodne i zachwycone życiem.

Tylko czasem wieczorem...

- Mam znowu płakała - szeptał mi w kącie Marek - nie siedź tak długo na dworze.

 

                                                                                                   XXXX

 

     - A co pani do tego? Niech sobie pani lepiej pilnuje swojego Pikusia a od mojego psa niech się pani odczepi! - Wołał zdenerwowany Szczęsny w stroną Pawlukowej.

- Widzisz ja nie podoba jej się mój Fifi - dodał już spokojniej w moją stronę - we Francji dużo psów tak strzygą. Widziałem. To już taka rasa jest - wyjaśnił.

Pogłaskał swojego psa a ten polizał go po ręce.

- Nie martw się Fifi, ona nigdy nie była we Francji, to i skąd może wiedzieć - a kudłaty, miejscami wystrzyżony do gołej skóry kundel, który nieudolnie naśladował pudla zamerdał ze zrozumieniem ogonem i jeszcze raz polizał swojego pana.

Pewnie, Szczęsny był wszędzie i na pewno wie najlepiej.

 

                                                                                                   XXXX

 

     Były schludne i czyściutkie. Zawsze porządnie wykrochmalone i odprasowane. Wygrywały wszystkie konkursy PCK. Trzy pary długich warkoczy i zielonych oczu. Lubiłam u nich bywać. Nazywałam je: "Dorotkami". Mieszkały po środku wsi w starej drewnianej, krytej słomą chałupie. Wewnątrz, ciotka, babka i mnóstwo poduszek, serwetek, ściereczek z haftowanymi napisami po niemiecku w rodzaju naszych; "Kto rano wstaje...", "Gość w dom..", "Smacznego" nad stołem i "Dzień dobry" przy drzwiach. Babcia byłą właścicielką sadu i kawałka pola. Sad niewielki, pole mało urodzajne, wiec ciotka jeździła na dodatkowy zarobek do miasta. Dziewczęta też pomagały jak mogły przy tej miniaturowej gospodarce ogrodzonej od reszty wsi żywopłotem.

     Była jeszcze WAFELNICA. Dziwny, choć szalenie prosty przyrząd, na który składały się jakby dwie nałożone na siebie płaskie patelnie, umocowane na osi umożliwiającej regulację smażenia. Obracało się to po prostu na ogniem spod płyty kuchennej. Do środka tych złożonych patelni dawało się rzadkie ciasto a wyjmowało wafelki w kształcie serduszek. Pyszne były.

 

     Wiele lat później, podczas moich odwiedzin w zaprzyjaźnionej Republice Demokratycznej Niemiec, w jednej z niemieckich spółdzielni produkcyjnych, w domku pełnym poduszek i serwetek z budującymi napisami, poczęstowano mnie... waflami w kształcie serduszek.

Były złociste, chrupiące, zupełnie jak tamte, które w dzieciństwie tak bardzo mi smakowały - "Wafelki Dorotek".

Tylko wafelnica była już elektryczna.

     Zrozumiałam wtedy jak trudno było utrzymać ciotkom ich małą oazę przedwojennych wspomnień, jak marzyły cicho o miejscu, gdzie ich budujące serwetki nie będą zamierzona demonstracją a tylko miłym oku codziennym elementem ich życia.

 

                                                                                                   XXXX